صنایع دستی استان خراسان جنوبی ,

صنایع دستی شهرستان بیرجند

شهرستان بیرجند بدلیل موقعیت جغرافیایی وقرار گرفتن در میان راههای ارتباطی و قدمت تاریخی و فرهنگی به تولید انواع صنایع دستی منطبق با مقتضیات و منابع طبیعی محیط اشتهار دارد. که از میان این صنایع می‌توان به تولید انواع قالی، قالیچه، گلیم و پلاس، نساجی سنتی (حوله بافی، کرباس بافی، ابریشم بافی، برک بافی، چادر شب بافی، جاجیم بافی...)، انواع رودوزیهای سنتی، پای پوش های سنتی، سبد بافی (ترکه بافی)، چلنگری (آهنگری سنتی)، مسگری ،سفالگری، نمد مالی و کلاه مالی، رنگرزی سنتی و.. از قدیم الایام اشاره نمود. بافته های داری و نساجی سنتی همواره از عمده تولیدات صنایع دستی این شهرستان بوده اند. فرش بیرجند از شاخص ترین تولیدات به شمار می‌آمد که در بازارهای فرش ایران دارای نام و نشان بود. فرش های مرغوب دیگری هم از جمله فرش شاهزاده معتضدی، مصباح الدیوان، شرکت شرق، هادوی و دکتر احمدی به بازارآمد. در سالهای بعد تر نیز فرش زهرایی و امینی و پاره ای فرش های دیگر بر رونق بازار فرش بیرجند افزودند. مراکز مهم قالی بافی در این شهرستان عبارتند از بیرجند، بهدان، بهلگرد، نوفرست و ...در بیرجند قدیم صاحبان حرفه آهنگری، مسگری، ساخت انواع پای پوش چرمی، کلاه مالی و نمدمالی، رنگرزی، نخ ریسی، عطاری، و امثال آن، هر یک بازاری داشتند که در آن جا اصناف دیگر حق کسب و کار نداشتند. "مک گِرگر" جهانگرد انگلیسی در دوره قاجار در کتاب ( شرح سفری بر ایالت خراسان ) می‌گوید :... بیرجند آهنگران و تفنگ سازان ماهری دارد. تجارت ابریشم و بافت پارچه های ابریشمی یکی دیگر از مشاغل و هنرهای بومی مردمان این دیار بوده است. فراوانی درختان توت از طرفی باعث رونق نوغان داری (تبدیل پیله به نخ) و از طرفی رواج بافت پارچه های ابریشمی بوده است. نمد و گیوه ساخت بیرجند نیز مشهور بوده است. و در روستاهای منطقه به ویژه حاشیه رشته کوه های باقران ترکه بافی (سبد بافی) رواج بسیار داشته است.

مناطق مهم تولید صنایع دستی این شهرستان درشهر بیرجند وروستاهای خراشاد، چهارده، کوچ، چهکند، شهاباد، رزگ، نقنج، شاخن، القار، مرک، فورجان، ساقدر و نوزاد می‌باشند.

صنایع دستی شهرستان قاین:

صنایع دستی شهرستان قاینات همانند پیشینه تاریخی این منطقه دارای قدمت و اصالت بوده و از تنوع و ویژگیهای منحصر به فردی برخوردار است. در کتب معتبر تاریخی به صناعان زیرک و استاد این منطقه و بافته های داری و نساجی سنتی (کرباس و پلاس) اشاره شده است. پارچه و فرش نیز از صادرات قاینات به دیگر نقاط بوده و ابریشم قاین و پارچه هایی که از آن اعیان و اشراف قبا می‌ساختند نیز در زمره این اقلام صادراتی قرار می‌گرفتند. در خصوص قالی و قالیچه قاینات در منابع تاریخی اشاره شده است که اگر به لطافت و ظرافت قالی و قالیچه کرمان و کاشان نباشد یقیناً در استحکام و دوام و ثبات رنگ بر قالی های سایر نقاط مزیت دارد. قالیچه های سده (آرین شهر) از نظر ظرافت با فرش های درخش رقابت می‌کند مک گِرگر جهانگرد انگلیسی در دوره قاجار، در کتاب ( شرح سفری بر ایالت خراسان ) می‌گوید در قاینات از گلدوزی روی ابریشم که به وسیله زنان انجام می‌شود باید یاد کرد.بطور کلی از صنایع دستی بومی (رشته و حرف) شهرستان قائنات می‌توان به تولید انواع قالی و قالیچه، جاجیم بافی، حوله بافی، پلاس بافی، سفره آردی، گلیم بافی، ریسندگی، دباغی سنتی، سفالگری، رودوزیهای سنتی،سبد بافی (پَخَل بافی) و چلنگری (آهنگری سنتی) اشاره کرد.

مناطق مهم این تولیدات شهرهای قاین، آرین شهر، نیمبلوک ،خضری و روستاهای روم، مهنج، تجن، بیهود، اسفدن، زهان، زول، محمد آباد، شیر مرغ، ابراهیم آباد، اخجول، کرغند، پردان، شیرخنج ،خونیک سفلی، گزیدری علیا، اندریک، خوگ، خسروی شاسکوه و خشک می‌باشند.

صنایع دستی شهرستان سرایان:

شهرستان سرایان یکی از مهمترین شهرستانهای استان در تولید محصولات صنایع دستی است. این شهرستان از معدود مناطقی است که هنوز اصالت های بومی خود را در تولید انواع صنایع دستی حفظ نموده است. و همچنان تعدادی از مشاغل قدیمی توسط استادکاران پیشکسوت به حیات خود در این منطقه ادامه می‌دهند. بازار تاریخی میثم در این شهرستان که قدمت آن به دوره صفوی بر می‌گردد از گذشته محل استقرار تعدادی از حرف صنایع دستی به ویژه چلنگری و اسلحه سازی بوده است. در حال حاضر چلنگری (آهنگری سنتی) در سرایان و به ویژه تولید انواع زنگوله برای چهارپایان از رونق نسبتاً خوبی برخوردار بوده به طوری که آوازه شهرت این زنگوله ها از مرزهای استان نیز فراتر رفته است.

فرآوری پوست و تهیه چرم از آن، صنعتی کهن در جنوب قهستان است. در این میان روستای چرمه از توابع شهرستان سرایان به جهت ییلاقی بودن و برخورداری از مراتع سر سبز، از قدیم الایام محل پرورش و نگهداری اسب و همچنین از مناطق فعال تولید چرم بوده. این روستا هنوز موطن یکی از پیشکسوتان هنر- صنعت دباغی سنتی و ساخت پای پوش چرمی " استاد ابراهیم ذکریا "است .به علت رونق دامپروری در سرایان، نمدمالی و تهیه انواع زیرانداز و لباس نمدی نیز از رشته های اصیل صنایع دستی منطقه است که تا چند صباحی قبل رواج داشته و به علت فوت استاد کاران برجسته این رشته، روند تولید آن نیز متوقف گردیده است. بطور کلی بافت انواع قالی و قالیچه، بافت انواع گلیم ساده و سوزنی، سفره آردی، جاجیم بافی، پلاس بافی، رودوزیهای سنتی، دباغی سنتی، ساخت انواع پای پوش سنتی، سبد بافی (ترکه بافی)، چلنگری (آهنگری سنتی)، سفالگری، حوله بافی، حجاری (سنگتراشی)، خراطی سنتی ،نمد مالی از رشته های صنایع دستی بومی این منطقه است.

از مناطق مهم تولید صنایع دستی دراین شهرستان می‌توان به شهر های سرایان و آیسک و سه قلعه وروستاهای مصعبی، چرمه، کریمو، چاه غیاث، سراب، دوحصاران، زنگو، دره پر، نوبهار، بنی خانیک و حجت آباد اشاره نمود.

صنایع دستی شهرستان نهبندان:

نهبندان در گذشته نه و نیه نامیده می‌شده است. بیشتر منابع تاریخی از جمله تاریخ سیستان از این سرزمین به همین نام ها یاد کرده اند. صنایع دستی هر منطقه متاثر از شرایط اجتماعی و اقلیمی و طبیعی منطقه است، این شهرستان نیز به دلیل شرایط خاص جغرافیایی و فقر عمومی اکثر ساکنان منطقه باعث شده که بومیان از هر امکاناتی درراه تأمین مایحتاج خود استفاده نمایند. وجود درختان نخل، موجب رونق صنایع دستی حصیری ( بوریا بافی ) گردیده و مردمان با ذوق منطقه با این محصول طبیعی، صنایع دستی بی بدیلی را خلق می‌کنند. هم مرز بودن با استان سیستان و بلوچستان نیز در نوع تولیدات صنایع دستی منطقه نهبندان تأثیر گذار بوده است .تولید انواع رودوزیهای سنتی از جمله سکه دوزی ،آئینه دوزی، بلوچی دوزی، تولید انواع قالیچه با نقش و نگار بلوچی از جمله این تأثیر پذیری است .از دیگر صنایع رایج در این شهرستان می‌توان به قالی بافی،‌گلیم بافی،‌سیاه چادر بافی، پلاس بافی،جاجیم بافی، حوله بافی نام برد.

مهمترین مناطق تولید محصولات صنایع دستی این شهرستان عبارتند از : نهبندان، شوسف، دهسلم، میغان، چهار فرسخ، دهنو، کلاته سرخ، حیدرآباد، چاهداشی، طارق، چاه دراز، سهل آباد، عربخانه، شاه کوه، سلطانی،‌ چاه گرد، سیدال، بورگان علیا، زنگویی و بندان

صنایع دستی شهرستان درمیان:

شهرستان در میان به لحاظ بافته های داری پرز دار بویژه قالی بافی از اعتبار و اهمیت شایانی برخوردار است. قالی های نقش ریزه ماهی این منطقه شهرت جهانی دارند. و از مرغوبیت بالایی نیز برخوردارند. روستای درخش از گذشته تا به امروز به عنوان یکی از معروفترین مراکز تولید انواع قالی ذکر شده و همچون یک نام معتبر ( برَند )، نشان دهنده کیفیت و مرغوبیت دست بافته بوده است. کیفیت این دست بافته به حدی بوده که در کاخ های سلطنتی نیز گسترده می‌شده است. از اهم صنایع دستی این شهرستان میتوان به رشته های پلاس، رودوزی های سنتی (بلوچی دوزی، نقش دوزی، شبکه دوزی، سکه دوزی و خامه دوزی )، بافت انواع قالیچه وگلیم، خورجین بافی، حوله بافی، رنگرزی سنتی و آهنگری سنتی اشاره نمود.

از مناطق مهم تولید صنایع دستی این شهرستان روستاهای درخش ـ آسیابان ـ فضل آباد ـ بورنگ ـ نوغاب ـ مسک ـ طبس مسینا ـ فورگ ـ نوزاد -گزیک ـ آسفیج ـ سیدان ـ دره چرم ـ خلف و گسک می‌باشند.

صنایع دستی شهرستان فردوس:

شهر فردوس در کنار قاین یکی از دوشهر مهم ولایت قهستان محسوب می‌شده و صنایع دستی آن نیز از قدمت و سابقه تاریخی و تنوع تولید برخوردار است. در سفرنامه ها و منایع تاریخی به صنایع دستی این منطقه بسیار اشاره شده است. از جمله در کتاب اشکال العالم احمدجیهانی جغرافی دان ایرانی متعلق به نیمه سده چهارم هجری آمده است : ( از ولایت قهستان کرباس های نیکو و پلاس های خوب و زیلوها مانند جهرمی می‌بافند و بیشتر در تون است و از آنجا به نیشابور و دیگر ولایات می‌برند ). مقدسی، فردوس ( تون ) را شهری پرجمعیت ذکر کرده است و ناصر خسرو قبادیانی از چهارصد کارگاه زیلوبافی آن نام برده است. این مطلب بیانگر تاریخ این رشته از دستبافته های بومی جنوب خراسان    است و شروع آن حداقل به 1000سال  قبل بر می‌گردد.سیسیل ادواردز نیز در کتاب ( قالی ایران ) اشاره ای به نوعی قالیچه های عربی بافت منطقه فردوس داشته است.

براساس تقسیمات جغرافیایی در سال 87 این شهرستان به دو شهرستان فردوس و بشرویه تفکیک شده است، اما صنایع دستی و نوع تولیدات این دو شهرستان به لحاظ سنخیت در نقوش، پیشینه فرهنگی و تاریخی مشابهت فراوانی دارند. بافت انواع قالی و قالیچه، گلیم بافی، سبد بافی، سفالگری، زیلو بافی، خراطی سنتی، آهنگری سنتی، مسگری، احرام بافی، نمدمالی و کلاه مالی، سیاه چادر بافی، انواع رودوزیهای سنتی، صنایع دستی سنگی و اسپند بافی از مهمترین صنایع دستی این منطقه است.

عمده ترین مراکز تولید صنایع دستی این شهرستان عبارتند از : فردوس، بیدسکان، مهوید،‌ خانیک، امرودکان، برون، انارستانک، باغستان علیا، سرند، گستج، فتح آباد، مهران کوشک، زهر، افغو، فریدونی، ترشیزوک، ابراهیم آباد، کجه و چاه نو، طاهرآباد، خانکوک و حسین آباد.

منبع:دانشکده هنر